ترجمه ماشینی (Machine translation)

ترجمه ماشینی ترجمه‌ای است که صرفا توسط کامپیوتر و بدون دخالت شخص و مترجم انجام می‌شود.

سابقه ترجمه ماشینی به حدود پنجاه سال پیش بر می‌گردد. نخستین ترجمه‌ای که بطور کامل توسط کامپیوتر صورت گرفت، ترجمه متنی از زبان انگلیسی به زبان روسی بود. گر چه از آن زمان تا کنون ترجمه ماشینی رشد زیادی داشته‌است، ولی هنوز هم نقص‌های فراوانی دارد. اساسا چون کامپیوترها نمی‌توانند مانند انسان هوشمند باشند، ترجمه‌ای هم که توسط آنها انجام می‌شود، ترجمه کامل و بی نقصی نخواهد بود. نمی‌توان انتظار داشت که با استفاده از یک نرم‌افزار مترجم، هر متنی به آسانی ترجمه شود. نرم افزارهای مترجم، در بهترین و ایده آل حالت، عمل ترجمه را با دقتی در حدود ۷۰ درصد انجام می‌دهند. برای به دست آوردن نتیجه بهتر، ضروری است قبل و بعد از ترجمه، مقداری ویرایش روی متن انجام شود.

در طی چند دهه‌ اخیر و هم‌زمان‌ با گسترش‌ و پیشرفت‌ زبان‌شناسی‌ رایانه‌ای‌، در بسیاری ‌از کشورهای‌ پیشرفته‌، تلاشهای‌ همه‌جانبه‌ و پیگیر در زمینه ترجمه‌ متون‌ از طریق‌ کامپیوتر انجام‌ گرفته‌ و حاصل‌ کار با توجه‌ به‌ تنگناها و مسائل‌ خاص‌ ترجمه‌ درخور توجه‌ بوده‌ است‌. این مهم را باید پذیرفت‌ که‌ ترجمه‌ متون‌ از طریق‌ کامپیوتر محدودیت‌های‌ خاص‌ خود را داشته‌ است‌. در بعضی‌ از زمینه‌ها حاصل‌ کارکرد واقعا رضایت‌بخش‌ است‌ ولی‌ در بعضی‌موارد نتایج‌ به‌ دست‌ آمده‌ را علی‌رغم‌ قابل‌ فهم‌ بودن، باید به مقدار زیادی ویراستاری‌ کرد. طبیعتا نوع‌ متن‌ و میزان‌ پیچیدگی‌ آن‌ اهمیت زیادی در نتیجه کار خواهد داشت.

ترجمه‌ متون‌ علمی‌ به‌ این‌ علت‌ که‌ از وضوح‌ بیشتر و ابهام کمتری برخوردارند به‌ سهولت‌ از طریق ‌کامپیوتر انجام‌ می‌گیرد، ولی‌ ترجمه‌ متون‌ ادبی‌ که‌ از دیدگاه‌ علمی‌ در حیطه‌ ترجمه‌ فرهنگی قرار دارد، اگر غیر ممکن‌ نباشد، چندان‌ ساده‌ هم نخواهدبود. براساس‌ پیش‌بینی‌های‌ اهل‌ فن‌ بدون‌ شک‌ طی‌ چند سال‌ آتی نتایج‌ حاصل‌ از ترجمه‌ متون‌ ادبی‌ از طریق‌ کامپیوتر با نتایج‌ فعلی‌ آن‌ کاملاً متفاوت‌ خواهدبود.

در ترجمه‌ ماشینی ویژگیهائی‌ وجود دارد که‌ نه ‌تنها از نظر جذبه‌ و کشش‌ علمی‌ بلکه‌ از دیدگاه‌ اقتصادی و دیگر ضرورت‌ها و اقتضاهای‌ عصر، انجام‌ آن را کاملاً توجیه‌ می نماید. به‌ عنوان‌ مثال‌ در مقر سازمان‌ ناتو در بروکسل‌ و جامعه‌ اروپا علیرغم‌ آنکه‌ حدود ۱۲۰۰ مترجم‌ ورزیده‌ به‌ کار اشتغال‌ دارند، در حال‌ حاضر از ترجمه‌ ماشینی‌ نیز استفاده‌ می‌شود. دلیل این امر سرعت‌ و هزینه‌ است‌. میزان‌ کاری ‌که‌ مترجمی‌ ورزیده‌ در خلال‌ چندین‌ روز انجام‌ می‌دهد، توسط کامپیوتر در عرض‌ چند دقیقه‌ انجام می‌شود. حتی‌ اگر کیفیت‌ و دقت‌ ترجمه‌ ماشینی‌ کمتر از حاصل‌ کار مترجم‌ باشد، باز هم‌ از جهات ‌مختلف‌ اهمیت‌ و ارزش‌ خاص‌ آن‌ چشمگیر است‌.

q

اگرچه نام  ماشین ترجمه یا ترجمه ماشینی  این مفهوم را در ذهن تداعی می سازد که صحبت از ماشین یا دستگاهی خاص و دارای امکانات سخت افزاری ویژه ای است، ولیکن در واقع امروزه  این نام به سیستم های نرم افزاری اطلاق می شود که با نصب بر روی انواع کامپیوترها می توانند ترجمه متن از زبانی به زبان دیگر را به انجام برسانند. منظور از ترجمه متن توسط ماشین ترجمه  – به پشتوانه پیشرفت هایی که به ویژه در دهه اخیر در تحقق بخشیدن به این رویای پنجاه ساله به دست آمده است- فقط برگردان  متن نوشتاری نیست، بلکه ترجمة نوشته به صوت، برگردان نوشته به نمایش گرافیکی زبان اشاره ، ترجمه صوت به صوت و یا ترجمه صوت به متن نیز- چه در داخل یک سیستم زبانی و چه به زبان دیگر- و وظایف دیگری از این دست نیزقرار است به عهده ماشین های مترجم گذاشته شود. به عنوان نمونه می توان به نوعی سیستم تلفن همراه طراحی شده توسط شرکتNEC  اشاره کرد که برای ترجمه مکالمات تلفنی ژاپنی به انگلیسی طراحی شده است؛  یا از نرم افزارهایی یاد کرد که برای کمک به ناشنوایان و یا کم شنوایان طراحی شده و مراحل تکمیلی خود را می گذراند و قرار است بتواند آنچه را که  “می شنود”  با استفاده از تصویر آدمکی که با زبان اشاره صحبت می کند، به ناشنواها منتقل نماید. در طول جنگ عراق نیز نظامیان آمریکایی تلاش های بسیار – و تا حدی موفقیت آمیزی –  برای طراحی و استفاده از سیستم هایی کردند که بتواند بین سربازان آمریکایی و اسرا یا دشمنان عربشان ارتباط برقرار کند.

ترجمه ماشینی، حتی به ساده ترین شکل آن که همان ترجمه متن نوشتاری  به متن نوشتاری است، از ابعاد گوناگون اقتصادی، علمی، اجتماعی و حتی سیاسی حائز اهمیت بسیار زیادی می باشد. تحقق اهداف محققین در این زمینه علاوه بر آن که پیشرفت علمی بزرگی به حساب می آید، می تواند با توجه به حذف بسیاری از مشاغل ترجمه و همچنین تسریع در انجام کار، صرفه جویی اقتصادی زیادی به همراه داشته باشد، در تسهیل مناسبات سیاسی کشورها تأثیر بگذارد و عواقب اجتماعی شگرفی به دنبال بیاورد.

ظهور ایده ساخت ماشین ترجمه به سالهای نخست پس از جنگ جهانی دوم باز می گردد. اگرچه در طول  جنگ از کامپیوتر برای رمز گشایی پیام ها استفاده می شد، لیکن اولین جرقه اندیشه ساخت رایانه ای که بتواند زبان را رمزگشایی کرده و مفهوم آن را به زبان دیگری برگرداند، به یادداشت های وارن ویو در سال 1949 و بحث های مبسوطی که پس از آن در این باره درگرفت، برمی گردد. این بحث ها طی مدت کوتاهی به بسیج شدن گروه های فنی و پژوهشی مختلفی در اروپا و آمریکا منتهی شد که با جذب و هزینه کردن سرمایه های کلان به سوی تحقق ساخت ماشینی برای شکستن کد های زبانی و تبدیل آن ها به زبان دیگر همّت گماشتند. این اشتیاق، تلاش و سرمایه گذاری گسترده کمابیش تا زمان انتشار گزارش کمیته آلپاک (Automatic Language Processing Advisory Committee) در سال 1964 ادامه داشت . این کمیته که از سوی فرهنگستان ملی علوم آمریکا  مأمور بررسی  وضعیّت و چشم اندازهای آینده ماشین ترجمه شده بود در گزارش پایانی خود اعلام کرد که اوّلا با وجود تعداد کافی مترجم، نیازی به پیگیری پروژه ماشین ترجمه نیست و دیگرآن که ، بررسی ها نشان داده است که  فعالیت های پرهزینه  انجام شده در زمینه ساخت چنین دستگاهی نتوانسته است پس از آن همه سال دستاورد قابل توجهی داشته باشد و آینده روشنی نیز نمی توان برای آن متصور شد.

گزارش آلپاک فعالیت محققان در زمینه توسعه طرح های ترجمه ماشینی را برای بیش از یک دهه دچار رخوت و آهستگی کرد، لیکن مجددا با افزایش نیاز به تولید انبوه متون ترجمه درزمان کوتاه از یک سو، و پیشرفت های حاصل در فن آوری اطلاعات از سوی دیگر، این فعالیت  طی دهه های گذشته  شتابی مضاعف به خود گرفته است.  با وجود همه پیشرفت هایی که در زمینه طراحی سیستم های ترجمه کامپیوتری روی داده است، هنوز می توان گفت که ترجمه ماشینی با کسب نتیجه مطلوب فاصله بسیار زیادی دارد. در شرایطی که روند جهانی شدن با سرعت بسیار زیادی به پیش می رود، ساخت  نرم افزار دقیق و قدرتمندی که بتواند فاصله  بین زبان های گوناگون را، که از مهمترین موانع جهانی شدن است، در هم بشکند- هنوز راه درازی  در پیش دارد. جالب اینجاست که ایده ساخت چنین ماشینی، از نخستین اهداف و انتظارات غیر محاسباتی  بود که  سازندگان اوّلین کامپیوتر ها به دنبال آن بودند. با این وجود، امروز پس از چند دهه از طرح چنین هدفی و با وجود پیشرفت های  شگرف فن آوری رایانه در رشته هایی که سابقا هرگز به ذهن کسی نمی رسید، و علیرغم صرف صد ها ملیون دلار هزینه و چند دهه تحقیق برای ساخت ماشین ترجمه، هنوز چندان نتایج رضایتبخشی در این زمینه به دست نیامده است.

مبنای کار سیستم های قدیمی تر ترجمه ماشینی  مبتنی بر واژه نامه (Dictionary–based) و بر اساس قواعد زبانشناسی (Rule-based) بود (مانند .(Systran دراین روش که به Interlingual Machine Translation نیز شهرت دارد، جملات متن مبدأ بر اساس اصول دستورزبان و مجموعه گسترده ای از لغات که به کامپیوتر داده شده است حلاجی شده و پیش از ترجمه به زبان مقصد،  به یک زبان واسطه برگردانده می شود. سپس متن زبان واسطه بر اساس همان قواعد داده شده به سیستم و با استفاده از مناسب ترین و رایج ترین معادل های واژگان در زبان مقصد ترجمه می شود. امروزه اگرچه نرم افزارهای ترجمه مبتنی برسیستم فوق الذکردیگر توجه پیشگامان این فن آوری را به خود جلب نمی کند، لیکن هنوز نیز در برخی کارخانجات و مؤسسات بزرگ  مثل کمپانی بزرگ چند ملیتی فورد از مترجم های ساخته شده بر اساس این سیستم برای ترجمه هزاران صفحه بروشور و دستورالعمل های فنی در روز استفاده می شود. دلیل عدم استقبال طراحان نرم افزارهای جدید ترجمه از سیستم های قدیمی تر، تصنّعی بودن نتیجه کار ترجمه و غالبا دور شدن از معنای واقعی جملات می باشد. امروزه در ماشین های ترجمه غالبا از روش های آماری (Statistical) و مقایسه و تطابق و استفاده از نمونه های موجود استفاده می شود. اصل کارروش های جدید مبتنی بر استفاده از پیکره های زبانی (Corpora) بسیار عظیمی می باشد که متون معادلی را به زبان های مبدأ و مقصد در گنجینه خود دارند و هنگام معادل گزینی، کار خود را بر اساس مقایسه متونی که باید ترجمه شود، با متون و ترجمه های مشابه آن ها در پیکره زبانی ذخیره شده انجام می دهند. از آنجا که تهیه و ذخیره چنین پیکره زبانی کار آسانی نیست، طراحی و استفاده  این سیستم  در ترجمه ماشینی نیز عموما فقط از عهده شرکت های بزرگ و قدرتمند بر می آید.

به تجربه می توان دریافت که  نرم افزارها یا به عبارتی ماشین های ترجمه  – حتّی آن  ها  که  با تکنیک  ها و سیستم های جدید کار می کنند ، تنها می توانند مفهومی کلی از متن زبان اصلی را در ترجمه خود تولید نمایند و به هیچ عنوان – لااقل فعلا- قادر نیستند دقّت، روانی و وضوحی را که از یک ترجمه مطلوب انتظار می رود  در کار خود نشان دهند. آزمودن این نرم افزارها  با استفاده از متون مغلق، طولانی و یا حاوی لغات چند معنا به راحتی  نشانگر ناتوانی آن ها در حل پیچیدگی های زبانی است. همچنین می توان  با ترجمه برعکس میزان انحراف این نرم افزارها را محک زد. هنگامی که متنی را برای ترجمه به زبان دیگر به مترجم الکترونیک وارد می کنیم  و سپس ترجمه به دست  آمده را مجددا به عنوان متن زبان مبدأ به ماشین می دهیم تا به زبان اولیه برگرداند؛ انتظار می رود که متن اول و سوم اگرچه نه کاملا- بلکه تا حد زیادی مشابه  یکدیگر باشند. استفاده از مترجم  آنلاین گوگل که از سال گذشته سیستم خود را از روش وابسته به قواعد به شیوه ترجمه آماری  (Statistical)  تغییر داده است و از این رو از بهترین سیستم های ترجمه به حساب می آید، نشان می دهد که نتیجه  کار ترجمه این ماشین به هیچوجه با پیش بینی و انتظارات ما سنخیت ندارد.

 اکنون بسیاری از صاحبنظران برآ نند که ارائه ترجمه خوب ، تنها با داشتن اشراف کامل به واژگان و قواعد نگارشی  زبان های مبدأ و مقصد میسر نمی شود، بلکه نیازمند ادراک انسانی از مفاهیم  گوناگونی می باشد که ماشین هرگز قادر به فهم آن نیست و نخواهد بود. از نظر برخی افراد، ماشین های ترجمه شفاهی، نرم افزارهای تبدیل کلام به آدمک های گرافیکی  که به زبان اشاره صحبت می کنند و یا موبایل هایی که صحبت های شخص آن طرف خط را به زبان دیگر برمی گردانند شاید فقط در حد سرگرمی جلوه کند؛ لیکن از یاد نبریم که بسیاری از امکانات پیش پا افتاده و کاملا بدیهی زندگی امروزی ما یکصد سال پیش حتی به مخّیله دانشمندان نیز راه پیدا نمی کرد.