نکاتی در مورد ترجمه همزمان

امروزه ترجمه شفاهی یک حرفه کاملاً تخصصی و علمی محسوب می شود و همچون سایر"علوم دانشگاهی" دارای اصول و راهکارهای خاص خود است که تحقیق و مباحثه و رویکرد علمی با آن به مرور زمان باعث رشد و اعتلای ترجمه همزمان خواهد شد .

با وجود پیشرفت های گسترده و کاربردهای بسیار رایانه و دستگاه های ترجمه ماشینی در کشورهای صنعتی که برگردان متون از زبان های اروپایی به یکدیگر را تا حدودی تسهیل نموده است؛ موضوع ترجمه شفاهی همچنان در ابتدای راه خود قرار دارد و حتی در کشورهای توسعه یافته هم که در زمان برگزاری همایش ها و نشست های بین المللی از مترجمان همزمان استفاده وسیعی به عمل می آید؛ این کار در ردیف دشوارترین وظایف و در عین حال از جمله پردرآمد ترین حرفه ها محسوب می شود.

امروزه ترجمه ماشینی متون در میان زبان های اروپایی کاربردی گسترده یافته است و برنامه های بسیاری هم برای آن تهیه و تدوین شده است ولی در ترجمه به زبان فارسی، این کار به دلایل متعدد بسیار دشوار به نظر می رسد .

غنا و انعطاف پذیری بی حد و حصر زبان فارسی، هم در گفتار و هم در نوشتار، تاکنون اجازه پیشرفت در استفاده از ترجمه ماشینی در زبان فارسی را نداده است و باعث شده است که تلاش ها در این مسیر هنوز در ابتدای راه خود باشد و این کار مستلزم برنامه ریزی های رایانه ای بسیار گسترده و پیچیده ای است که در عین حال نکات فراوان و گوناگون زبان فارسی را هم پوشش دهد. انعطاف پذیری زبان فارسی که گاه با یک پسوند و یا پیشوند ساده واژه های متعدد با معانی عمیق و گوناگون را به وجود می آورد کار را تا حد زیادی دشوار کرده است و در صورت تدوین برنامه های رایانه ای و ماشینی برای برگردان ماشینی زبان فارسی، بی تردید این کار بی نیاز از ویراستاری های بعدی نخواهد بود چرا که حوزه معانی در زبان فارسی آنقدر گسترده می باشد که اگر بخواهیم این منظور در ترجمه حاصل شود می بایست تلاش بسیاری در این حوزه صورت گیرد و در آخر امر هم حتماً لازم است که افراد خبره، متون برگردان شده را یک بار دیگر ویرایش و به قالب های مرسوم کاربردی در زبان امروز منتقل نمایند.

این را هم باید اضافه کرد که شور و احساس و قریحه هنری مترجم در کاربرد کلمات زیبا و عبارت های دلنشین می تواند بر تاثیر گذاری کلام در هنگام ترجمه، اثری عمیق داشته باشد که این کار در برگردان های ماشینی تمام و کمال صورت نخواهد گرفت.

مترجم برای موفقیت در ترجمه همزمان، به آمادگی ها و ابزارهایی نیازمند است که به طور خلاصه در زیر به آنها اشاره می شود:

۱- تسلط بر زبان مادری

مترجم شفاهی خوب، باید زبان مادری خود و ادبیات نوشتاری و گفتاری زبان مبدا را بشناسد. او مجبور است با مطالعه دائم و هدف دار بر ظرافت های زبانی و معانی زبان مادری خود تسلط یافته و همواره نگاهی کاربردی به موضوع ترجمه همزمان داشته باشد. به این منظور، او باید ارتباط نوشتاری، شنیداری و دیداری مستمری را با زبان مادری خود و تحولات آن برقرار کند. این بدان معنی است که مترجم، هر لحظه خود را در فضای ترجمه احساس کند و تصور کند که همواره در حال انتقال مفاهیم است.

شرایط لازم برای این کار هم با توسعه روز افزون فناوری های نوین، همیشه و به سادگی فراهم است. یعنی اینکه دانشجوی رشته مترجمی با گرایش همزمان، بخوبی می تواند با روشن کردن رادیو و یا یک شبکه تلویزیونی، فضای لازم برای این تمرین را فراهم کند و فرض را بر این بگذارد که در حال ترجمه کردن است.

سخنرانی یک خطیب، یک تحلیل گر مسائل سیاسی، اقتصادی و یا کارشناسانی که در مطبوعات و رسانه های گروهی نظرات مختلفی را ارائه می دهند، می تواند محمل مناسبی برای این کار باشد و مترجم می تواند با ترجمه همزمان گفته های این افراد قابلیت های زبانی خود را آزموده و به تدریج تقویت نماید و موارد نقص خود را یادداشت و اصلاح نماید. مترجم از این روش تجربه خوب و مفیدی دارد که همواره آنرا به دیگر علاقه مندان هم توصیه می نماید .

در این قبیل موارد ضبط کردن صدای گوینده و ضبط کردن صدای خود مترجم برای برطرف سازی اشتباهات و یا تکرار دوباره کار، می تواند تا حدود زیادی مفید واقع شود.

۲- تسلط بر زبان دوم

احاطه بر نکات و ظرافت های زبان گفتاری و نوشتاری زبان دوم هم از موضوعات اجتناب ناپذیری است که مترجم میبایست به دقت آنها را مد نظر قرار دهد. چون به میزان ضعف در این موارد، شاهد همان میزان کاستی و ناتوانی در انتقال مفاهیم خواهیم بود.

۳- تقویت آگاهی های عمومی و قوای شنیداری از طریق گوش دادن مکرر اخبار و رسانه ها

یک مترجم شفاهی می بایست از سطح نسبتا خوبی از آگاهی های عمومی در زمینه های سیاسی، فرهنگی و بخصوص اجتماعی برخوردار باشد و با مطالعه و حفظ ارتباط شنیداری و دیداری دائمی خود با رسانه های داخلی و خارجی، قوه درک خود از مفاهیم رسانه ای و معانی بیان در زبان مبدأ و مقصد را هم تقویت نماید. مثلاً این احتمال وجود دارد که هر یک از مخاطبان در بخشی از گفتگوهای خود و برای بازتر کردن فضای صحبت و یا برای انتقال بهتر مقصود، از ضرب المثلها، اشعار شعرای معروف و یا نقل قول های مشهور استفاده کنند و یا از اعتقادات فرهنگی خود سخن بگویند که بطور حتم آشنایی مترجم با این مسائل او را در انتقال مفاهیم یاری خواهد کرد.

۴- تقویت فن بیان و کاربردهای زبان فارسی

برای این هدف، مترجم شفاهی باید در زمان فراغت بر کاربردهای معانی زبان مادری خود اندیشه و تمرین نموده و در زمان قرار گرفتن در شرایط ترجمه از آنها استفاده نماید.

۵- اهمیت به نقش زمان

در ترجمه شفاهی مترجم نباید با به دنبال کلمات گشتن مخاطب خود را معطل نگه دارد و فضای حاکم بر جلسه و یا شنیدار را خسته کننده و کسالت بار کند. لازم است که مترجم همزمان با تغییر آهنگ و کلام خود، هر از گاه نشاط لازم را هم در فضای ترجمه ایجاد کند.

۶- یادداشت برداری و خلاصه نویسی نکات اصلی گوینده و مخاطب

یادداشت برداری در حین ترجمه از نکات مهمی است که یک مترجم ترجمه همزمان نباید از آن غافل شود. از آنجا که در فضای ترجمه همزمان، مترجم نقطه وصل دو طرف محسوب می شود باید همیشه دفترچه ای نه چندان بزرگ در اختیار داشته و صحبت های طرفین را سریعاً یادداشت و در زمان برگردان از آنها استفاده نماید. این کار به عنوان کمک حافظه وی عمل می کند و به او این امکان را می دهد تا کار خود را با امانت بیشتری انجام داده و مفاهیم را بهتر منتقل نماید. یادداشت برداری برای کسانی که موظف هستند بعد از جلسه گزارشی از کار را هم ارائه دهند کمک مفیدی خواهد بود. اگر مترجم شفاهی از این سرعت برخوردار باشد که تمام مطالب را بنویسد این حالت مطلوب ترین وضعیت است ولی درصورت عدم امکان نوشتن همه مطالب گوینده کلام، نوشتن فعل ها به صورت مصدر و مفاهیم کلیدی و هر چه که به انتقال بهینه موضوع یاری رساند بهترین روش محسوب می شود.

یک ضرب المثل انگلیسی می گوید: "یک مداد کم رنگ از صد حافظه قوی بهتر است"

استفاده از نکات کاربردی این ضرب المثل در روند ترجمه نقشی اساسی دارد که به تجربه ثابت شده است.                .

۷- امانت داری

از آنجا که احتمال دارد در زمان ملاقات ها، هر یک از طرفین برای دفاع از مطالب خویش لحن کلام را تقویت نموده و با شدت و هیجان سخن بگویند و یا حتی ناراحتی و نگرانی خود از موضوعی را به مخاطب منتقل کنند، مترجم هم لازم است امانت داری را حفظ کند و با همان ترتیب و با کاربرد کلمات مناسب و بجا، مفهوم را منتقل نماید.

البته باید به این نکته هم اشاره کرد که در زمان ترجمه شفاهی و یا در زمان انجام یک ملاقات رسمی، گرفتن ژست های فیزیکی از سوی مترجم نه تنها ضروری نیست بلکه اصلاً توصیه نمی شود.

برای مثال، در جلسات رسمی و در موارد اختلافات سیاسی مهم فیمابین، مترجم حق ندارد با انگشت به سوی شنونده کلام اشارات تهدیدآمیز داشته و یا مثلاً با مشت گره کرده در هوا سخن بگوید؛ زیرا از مترجم این انتظار وجود ندارد و او هم این حق را ندارد که به یک طرف مخاصمه تبدیل شود.

۸- عدم مداخله

از آنجا که برخی افراد عادت دارند جملات طولانی بکار ببرند لازم است در زمانی که مترجم با گوینده کلام و مخاطب وی در یک جلسه حضور دارند مؤدبانه این نکته یاد آوری گردد که هر یک از طرفین جملات خود را کوتاه و موجز بیان کنند تا از معطل شدن مخاطبان در زمان صحبت هر یک از طرفین اجتناب شود. مترجم همزمان معمولاً حق دخالت در فحوای گفته های طرفین را ندارد ولی در زمانی که متوجه اشتباهی در گفتار از سوی یکی از طرفین می شود تا آنجا که به مفهوم گفته شده آسیب نرساند می تواند در زمان ترجمه این اشتباهات را رفع و تصحیح نماید.

۹- رفتار مناسب

مترجم شفاهی نباید حالات روحی و شخصیتی خود را در جلسات دیدار رو در رو دخیل کند. مترجم می بایست متناسب با فضای ترجمه رفتار مناسب را اتخاذ کند. ولی در مجموع حفظ آرامش روحی و رفتاری و اجتناب از اخمو بودن و یا خندیدن زیاد در زمان برگردان مطالب و به طور کلی رعایت ادب در جلسه توصیه می شود.

۱۰- فراگیری مسائل تخصصی و زبانی

تجارب شخصی مترجمان ثابت کرده است که فرا گرفتن اصطلاحات زبانی در چهار چوب «چند کلمه ای» و یا «خطی» مترجم را در بهره گیری هر چه بهتر از زمان یاری می دهد و باعث می شود که در برگردان همزمان عبارت ها موفق تر عمل نماید. اگر زبان آموز رشته مترجمی در زمان فراگیری، با دیدی انعطاف آمیز زبان بیاموزد و دایره وسیع تری از کلمات و عباراتی را که با یک کلمه ساخته می شوند بیاموزد این کار بر توانایی های وی در انتقال صحیح می افزاید و کیفیت ترجمه همزمان را بسیار بالاتر می برد.

برای مثال کلمه relation به معنای «رابطه» و «مناسبات» را در نظر بگیرید: همانطور که ما در زبان فارسی می توانیم این کلمه را به صورت یک ترکیب اضافی و یا وصفی یا با دیگر کلمات بکار بریم در زبان مقصد هم همین موضوع صادق است. لذا اگر زبان آموز این کلمه را در حالت ترکیب وصفی و یا اضافی آن ( به شرح مثالهای زیر) فراگیرد از کار آمدی بیشتری برخوردار خواهد بود.

Relations mutuelles : روابط دو جانبه

Relations historiques : روابط تاریخی

Relations internationales : روابط بین الملل

Relations interétatiques : روابط بین دولتی

مثال دیگر:

Organisation : سازمان

Organisation + mondiale : سازمان جهانی

Organisation + mondiale + de la sante : سازمان جهانی بهداشت

از این مثال ها می توان نمونه های فراوانی را ذکر کرد که در این نوشتار نمی گنجد. فراگیری اصطلاحات و ساختارها در قالب «خطی و جمله ای» روش بسیار مناسبی برای بهینه سازی کار ترجمه است. گسترش فرهنگ عمومی و تأسیس نهادها و سازمان های گوناگون اقتصادی و سیاسی و جوامع متعدد علمی و فرهنگی که از نشانه های شاخص جامعه مدنی محسوب می شوند باعث شده است که در زبانهای اروپایی استفاده از سرواژه ها (واژه های جدیدی که با کنار گذاشتن حروف اول کلمات تشکیل دهنده نام یک مؤسسه و یا سازمان درست شده است و در زبان فرانسه به آن sigle می گویند) بسیار رواج یابد و استفاده از این علائم جزء لاینفک زندگی اجتماعی جوامع و محیط های علمی و دانشگاهی گردد. استفاده از این نوع علائم زبانی چند سالی است که در زبان فارسی هم رواج یافته و کاربرد فراوان دارد. (مانند هما، سما، رجا، ناجا، نزاجا و ...)

آشنایی با زبان شناسی و اصول علمی آن و همچنین علوم نوین مرتبط با زبان شناسی همچون معناشناسی و نشانه شناسی نیز از جمله مطالبی است که مترجم شفاهی می بایست بدان توجه عمیق مبذول دارد. از آنجا که امروزه همه زبان های زنده مجموعه ای متحول را تشکیل می دهند که با ترقی علم و فناوری بر پیچیدگی آنها هم اضافه می گردد و ورود اصطلاحات و واژه های کوچه و بازار و مفاهیم خاص مورد کاربرد قشرهای گوناگون همچون جوانان ( که از زبان خاص خود برای انتقال برخی مفاهیم استفاده می کنند) آشنایی خاص با این مقوله را می طلبد؛ لذا  مترجم شفاهی باید این تحولات را هم دنبال کند و با ظرافت های آنها آشنا باشد.

 توجه به ظرافت های زبانی و مشخصه های فرهنگی اقوام مختلف هم موضوعی است که نمی بایست از خاطر مترجم دور باشد. برای مثال برخی از فرانسوی ها عادت دارند در زمان ابراز مخالفت و یا ناامیدی ازچیزی، از دهان خود صداهایی بیرون بیاورند که در فرهنگ فارسی ناشناخته است و می تواند رفتاری ناپسند تلقی گردد و این جاست که مترجم باید این قبیل رفتارها را برای مخاطب خود توضیح دهد تا سوء تفاهمی برای طرفین به وجود نیاید.

 به فراگیران رشته های مترجمی زبان توصیه می شود که در کنار زبانی که برای آن فعالیت می کنند حتماً یک زبان سوم را هم بر حسب نزدیکی واژگانی و یا ساختاری فراگیرند. این کار هم به حوزه واژگانی و گستره اطلاعات عمومی آنها کمک می کند و هم از نظر روانی بر خود مترجم و مخاطبان وی تأثیری بسیار مثبت می گذارد. از جمله این زبان ها که ساختاری نزدیک تر به زبان فرانسه دارند می توان به انگلیسی، اسپانیایی و ایتالیایی اشاره کرد. چند خوش و بش ساده با مخاطبان به زبان های مختلف در دیدارها می تواند اثری عمیق بر فضای فکری مخاطبان و تصویر ذهنی ایشان از مترجم و کشوری که بدان تعلق دارد بگذارد که نباید این آثار را دست کم گرفت. چون بخش عمده ای از نتیجه بخشی دیدار های بین المللی به طور کلی با ایجاد روابط مثبت و سازنده در همان لحظات اول دیدارها و گفتگو های ساده ای که شاید کم اهمیت به نظر برسند، شکل می گیرند.

برخی از افراد با اینکه فارسی سخن می گویند ولی با این حال از ادبیات کلامی و گویشی خوبی برخوردار نیستند، کلمات و جملات را درست ادا نمی کنند و به طور کلی خوب سخن نمی گویند. در این قبیل موارد مترجم باید توجه داشته باشد که در مواجهه با این قبیل موارد «اصل کلام» را حفظ و در قالب مطلوب و صحیح منتقل نماید.

 ارتباط دیداری در ترجمه معمولاً از اهمیت بالایی برخوردار است. بین مترجم و کسی که سخن می گوید باید ارتباط بصری برقرار باشد و حتی الامکان مترجم همزمان او را در حوزه نگاه خود داشته باشد.